Темірлан Төлегенов: Заңды білмеу авторларды пайда табудан «босатады»

21 Қазан 2016, 17:04

Алматы. 18 қазан. ҚазТАГ – Владимир Радионов. Қазақстанда, басқа да кез келген мемлекеттердегідей, зияткерлік өнім жасаушылар мен оны пайдаланушылар арасындағы қатынасты авторлық құқық туралы заң реттейді. Бірақ біздің ұлттық ерекшелігіміз сонда, құқықтық кеңістіктегі осы қатынастар туралы авторлардың өздері де біле бермейді. Сондықтан осында пайда болған авторлық қауымдастық түріндегі топ осы білмеушілікті өздерінің жеке пайдасына пайдалануда.
Авторлық құқықты қорғау туралы заң қаншалықты жетілгендігі және оны қолдану неге ақсап жатқаны туралы біз заңгер, Oner Publishing музыкалық баспаның атқарушы директоры Темірлан Төлегеновпен сұхбаттасқан едік.


- Темірлан Болатұлы, жақында авторлық құқықтарға қатысты бірқатар заңдарға енгізілген өзгертулерді көпшілік болып талқылағанда Сіз түзетулер туралы емес, шығармашылық қауымдастық үшін ағартушылық жұмыс жүргізу бастамасын көтеріп, және ЖОО-ларда шығармашылық мамандықтарда «Құқықтық авторлықтың негізі» пәнін енгізуді ұсындыңыз. Неге?



- Қазақстандағы қолданыстағы заң авторларды қорғайды, бірақ олар толығымен сыйақыларын ала алмайды. Ал топ (авторлық қауымдастық) авторлардың пайдасына қаражат жинаудың орнына оны өз пайдасына пайдаланып, осы жерден бизнес жасап отыр. Мен нарықтағы барлық ойыншылар өз құқықтары мен міндеттерін білсе деймін, одан барлығы да ұтады.
Тек авторлар ғана «тақырыптан мақұрым». ЖОО-лардың шығармашылық мамандықтарында (ол шоу-бизнеспен ғана байланысты болуы шарт емес, журфакта да, it-факультеттерде де адамдарды мақала, фотосурет, бағдарламалық қамтамасыз ету түріндегі зияткерлік жеке меншік дүниелерді жасауға оқытады. «Авторлық құқық негіздері» пәні жоқ. Яғни адамдарды жасап шығаруға үйретеді, ал өнім дайын болғанда қарым-қатынас қалай болу керектігіне, қалай ақша табуға үйретпейді және ол үлкен олқылық. Сондықтан менің бір ұсынысым жоғарыда аталған факультеттерде осындай пән енгізу.
Пайдаланушылар да «тақырыптан мақұрым». Яғни мейрамханалардың, дәмханалардың иелері фон ретінде ойнап тұрған музыка үшін ақы төлететін заң барлығын біледі, бірақ оның қыр-сырын түсінбейді, осыдан келіп оларда осы үшін «күйдіріп» жібере ма деген үрей, ақшамыздан айрыламыз-ау деген қорқыныш бар.



- Сіз авторлық құқықтарды қорғауы тиісті авторлық топтар тарапынан бұзушылықтар бары туралы айтып қалдыңыз. Осыны тереңірек айтып беруге бола ма?



- Мен мейлінше ашықтықты жақтаймын. Заңда авторлық қоғамдар мен соларға ұқсастар коммерциялық ұйымдар еместігі және олар өздерінің пайдасын өздері авторларға жинаған сыйақыдан комиссия түрінде алатындығы анық көрсетілген.
Зияткерлік өнім шығарғандар бізде ашығын айтқанда байып та жатқан жоқ. Кейде тіпті оның өзі сыйақыны жинау құқығын берген авторлық қоғамға телефон шалып: «Маған бірдеме түспеп пе?», - деп сұрап жүреді. Бұл түбімен дұрыс емес. Кейбір авторлық қоғамдар осы бір мазасыз автор тыныш болуы үшін аздаған нәпақа төлеп қояды және ол көбінесе әділ болмайды.
Пайдаланушылар болса, авторлық қоғаммен келісімшартқа отырып, қолданылған туындылар туралы ведомость тапсырып отыруы тиісті.
Бірақ практикалық тұрғыдан алғанда тікелей зияткерлік меншікті пайдаланумен тікелей байланысты телеарналар мен радиостансалар бар. Оларда осындай баянат дайындап отыратын қызметкер де бар. Құжат пен қаражат авторлық қоғамға келіп түседі – және осыған сай қаражат қайсы бір авторға не орындаушыға таратылады.
Егер біз музыканы пайдалануы тікелей бизнесі болып табылмайтын мейрамхананы, сауда орталығын алсақ, оларда музыканы пайдаланғанын есептеп отыратын ондай маман жоқ. Осы жерде ол қаражатты қалай тарату керектігі туралы сауал туындайды. Ол қаражат авторларға жетпей, дұрыс бөліске түспейді ма деген күдік туындайды. Турасын айтқанда авторлық қоғамдарға кетеді және соңғы пайдаланушылар қудалауға ұшырайды.



- Бұл жағдайды қалай да түзетуге болады ма?


- Менің ұсынысым: ашықтықты күшейту үшін авторлық қоғам интернет-ресурстарында сыйақы мөлшерлемелерінің мөлшерін жариялап отыру керек. Ол кез келген кәсіпкер үшін дұрыс болады: ол ертең біреу келіп қандай да талап қояды екен деп азаппен күтіп отырмау үшін ол бірнеше авторлық қоғамдардың мөлшерлемелерін көріп және олардың ішінен кіммен жұмыс істегісі келетінін өзі таңдап, келісімшарт жасауды ұсынуына болады. Қазірге мөлшерлеме мөлшері туралы мәліметтер жоқ. Сондықтан құзыретті меморган қандай да авторлық қоғам өздері тағайындаған мөлшерлеме мөлшерін бұзып отыр деп мәлімдеп, аккредитациясын кері шақырта алмайды.
Бізде не болып жатыр? Бірнеше авторлық қоғам пайда болды, ал оларда авторлар да жоқ болғанымен аккредитациясы бар, ал ол аккредитациясы пайдаланушыларға «шүйлігуіне» мүмкіндік береді. Келесідей оқиға да болған: осындай қоғам бір кәсіпкерге «шүйлігіп» сотта оған 3 млн теңге талап қойды, бірақ «шайқалма-тербеліс» барысында кәсіпкерлермен олардан айына 6-7 мың теңгеден алым жинап отыру туралы келісімшарт жасаған. Ал олар өз кезегінде "Сендер шынымен авторларға ақша аударып отырамысыңдар?», - деп қызығады. Ал қоғамдағылар шынын айтып: «Жоқ, біздер ешкімге ақша аудармаймыз, себебі біз жинағандар кеңсені жалдауға, жалақыға жаратылады», - депті.
Кешіріңіз, ендеше ондай қоғамдар неге керек? Олар авторларды ойлап жүрген жоқ, олар өздерін ойлайды. Ондай бизнесмендерден арылу керек. 150 млн халқы бар Ресейде бар болғаны 4 аккредитация берілген. Ал 17 млн халқы бар бізде 9 аккредитация берілген.



- Сіз қазіргі жағдай қандай екенін айтып бердіңіз. Ал ол қандай болуы керек?


- Егер авторлық қоғамда мөлшерлемелері бар болса, қандай болуы керектігіне қараңыз. Айталық, телеарна есептік кезеңге $1 млн тапты делік, және ол сомадан 1% (әлгі сыйақы мөлшерлемесі, шартты түрдегісі, әрине, ол үлкен немесе аз болуы мүмкін) авторлық қоғамға берілсін. Ал қоғам телеарна жасаған ведомость негізінде (бір авторлық туындысы 10 рет қолданылды, ал екіншісінікі – 5 рет дегендей) авторларға сыйақы төлейді. Бұл ретте авторлық қоғам олжасы заңда жиналған соманың 30% деп көрсетілген (бірақ қазіргідей кейбіреулер айтып жүргендей 100% емес).



- Айтпақшы, сыйақы мөлшерлемесі туралы. Олардың мөлшерін авторлық қоғамның өзі анықтайды ма, әлде үкімет жоғарыдан түсіре ме?



- 2004 жылдан бері «Авторлық сыйақының ең төменгі мөлшерлемесі» атты үкімет қаулысы бар. Онда осы мөлшерлемелердің ең төменгі шегі анықталған. Ол шектен жоғарысын авторлық қоғамның өзі анықтайды.


- Демек, тәртіпке келтіру онша қиын емес, тек қалауыңыз болса болды ма? Үкімет неге осындай тәртіп орнатқысы келмейді? Немесе, егер заң орындалмай тұрса, ол біреулерге тиімді ма?


- Түптеп келгенде, үкімет дегеніміз - ол да өздерінің қалауы мен мүдделері бар адамдар. Бұл жерде бір нәрсе бар: авторлық құқық - ол жеке меншік құқық. Ал ол құқықтардың бұзылып отырғанын түсінетін адам оны бұзып отырғаннан ешнәрсе талап ете алмайды, себебі оған нақты авторды қорғау туралы ешкім де құқық берген емес. Ал мемлекет құқық иелері өздеріне тиесіліні талап етуге барлық жағдайларды жасаулары тиісті.


- Бұл жағдайды мемлекет жасады ма? Заң бар емес пе...

- Біріншіден, заң. Екіншіден, Қазақстан авторлық құқықты қорғау саласындағы барлық халықаралық конвенцияларды мақұлдады. Негізі мемлекет өз міндетін орындап келеді. Алайда өмір үнемі өзгеріп тұр, зияткерлік өнімін қолдану жағдайы да өзгеруде. Кеше бұл видеокассеталар мен CD болды – бүгін ол ғаламторға көшті. Сәйкесінше, ізіне түсу механизмдерін жасау керек, және ол жерде кез келген автор «қарай алмайтындай» болу керек, ашығын айтқанда, өз құқығыңды сақтай алатындай болу қажет.


- Яғни кеше жазылған заң бүгін жарамсыз болады, себебі ақпаратты беру технологиясы өзгеріп отыр ма?


- Оған келіспеймін. Мысалы, сізде «Мерседес» бар, бірақ сіз көлік жүргізе алмайсыз. Және менің «Мерседес» жақсы көлік пе деген сұрағыма «Жоқ, себебі мен оны жүргізе алмаймын» деп жауап беріп отырсыз. Сондықтан авторлық құқық туралы заң да жұмыс жасамайды, себебі көбі оны қолдана алмайды. Бұл, біріншіден, көптеген біздің авторларымыздың еңсесін басатын әшкеренбелі қағидасы. Екіншіден, пысықтар авторлардың өз құқықтарын ары қарай да білмеулеріне мүдделі. .
Ал мемлекет ең алдымен, «зияткерлік конвейерін» жасауға мүдделі болу керек. Табиғи қазбалар таусылады, ал адами ресурс – жоқ.


- Осы жағдайды пайдалана отырып, сізден ликбез жасауды өтінуге бола ма? Мысалы, мен журналистпін, жақсы мақала жаздым, сол арқылы ақша тапқым келеді. Менің авторлық құқық бойынша заң аясындағы әрекеттерім?


- Бірінші сұрақ – оны қайда орналастыру. Екінші тарап туындайды – сіздің зияткерлік өніміңізді пайдалану құқығын беру туралы келісім жасайтын баспагер. Заңда ондай келісімдердің жазбаша рәсімделуі керектігі анық көрсетілген. Нақты арнайы құжат анықталған – мүлік құқықтарын беру туралы авторлық шарт.
Оның үстіне құқық ерекше және ерекше емес деп бөлінеді. Ерекше емес құқық барысында сіз мақалаңызды бірнеше баспагерге бере аласыз. Егер олардың бірі материал баспаның рейтингін көтеруі мүмкін деп ойласа, ол ерекше құқық сұрай алады. Осыған, әлбетте, гонорар көлемі байланысты.
Ары қарай баспагер сіздің жемісті автор екеніңізді байқаса, сізге баспа штатында жұмыс ұсынады. Бұл жерде енді еңбек шарты жасалып, ол жерде сіз сыйақы, яғни сіздің жалақыңыздың рәсімдерін анық жаза аласыз.


- Ал қорғауға қатысты іс қалай болады? Плагиатты ешкім алып тастаған жоқ. Және егер, менсіз, баспагердің келісімінсіз басқа баспаларда жүреді. Онда менің атымның көрсетілгені, көрсетілмегені маңызды емес, мен одан ешқандай ақы алып отырған жоқпын. Менің әркетім?


- Бұл жерде, алдымен мақала құқығының кімге тиісті екені маңызды. Егер сіз шарт бойынша мақаланың барлық құқығын баспагерге берген болсаңыз, және оны оған айтпастан басып жазып жатса, алғашқы дерек көзін көрсетпесе, онда оның мүліктік емес құқықтары бұзылады. Бұл жерде заңгер талап-арыз жазып, оны заң бұзушыға жолдайды – ал ол не өтемақы төлейді, не құқық иесінің талабы бойынша кешірім сұрайды. Егер тіпті ол жерде сіздің тегіңіз көрсетілмесе де, сіз де талап-арыз беруге құқылысыз – сіздің мүліктік емес құқықтарыңыз бұзылып жатыр, нақтырақ айтсақ – есіміңізге деген құқығыңыз.
Бұл ретте мен – шынымды айтсам – біздің БАҚ-ты түсінбеймін. Заңгерлерді тартудың орнына, олар әлеуметтік желілерде отырады: ал ол сондай жаман... Медиа саласында қандай да бір қоғамдық шарттар, этикалық хартия және т.б. әзірленуде. Бұл ретте, заң бар, жауапкершіліктің барлық баптары жазылған.


- Ал даулы жағдайлар туындаған сәтте өлең авторы сол автордың өзі екенін қалай дәлелдей алады?

- Сіз, автор ретінде, бұл бизнестің бұқаралық екенін түсінуіңіз керек. Сіз авторлық қоғамға кіресіз, сізге кәртішке ашады, онда мынадай автор мынадай шығармасына сыйақы жинау құқығын береді деп көрсетіледі.
Екіншіден, сіз шығармаңызды жариялағанда, сіз авторлықты көрсетесіз, бұл да дәлел болып келеді. Егер әлдебіреу оны даулағысы келсе, ол қандай да бір бастапқы нұсқаларын, куәліктерін және т.б. көрсетулері керек.
Бізде Эдуард Бергалиев жазып, аранжировкасын Ренат Гайсин жасаған, алғаш болып Булат Буранов орындаған «Жаңбыр астындағы би» («Танец под дождем») әнінің авторлығына қатысты бұрыннан келе жатқан дау бар. .
Оны Қырғызстандағы біреу мейрамханада естіп, «минусовкасын» көшіріп алып, үстінен өз даусын жазып, мен авторымын деп шықты. Және халық та оған сенді. Ол көп уақыт бойы халықты шатастырды.
Әлеуметтік желі арқасында мен онымен байланысқа шықтым, одан «еркек» болуын сұрап, оның автор емес екенін айттым. Ол жоқ дейді. Мен автордың ықыласынсыз өзім бастамашылдық ете алмаймын. Ал автор, әрине, өкпелейді, бірақ ол қазір Ирактағы мұнай кен орындарында отыр және заң тұрғысынан маңызды әрекеттер жасап жатқан жоқ.

- Ал авторлық қоғам оны жасай ала ма?

- Жасай алады, бірақ мәсел мынада – өкілеттік беру. Оның үстіне, олар қолданушы төлем жасағысы келмегенде ғана олар өз құқықтарын қорғауға барынша мүдделі.
Оған қоса, әлемдік музыка индустриясында бұл процестермен коммерциялық ұйымдар айналысады – музыкалық баспа, коммерциялық агенттер мен авторлар және орындаушылар. Бізде Қазақстанда ондай компаниялар жоқ. Және басты проблема тағы да сол мәдени индустрия үшін бизнесмендерді дайындауда.
Бізде қазір «арт-менеджмент» мамандығы бойынша дайындық енгізді – консерваторияда, Т.Жүргенов ат. қазақ ұлттық өнер академиясында, ұлттық өнер университетінде. Бірақ ол жерде кімдерді дайындайды? Ең жақсы дегенде – әкімшілерді. Ресейде, айталық, ондай мамандарды бизнес-мектептерде дайындайды. Ал консерваториялар орындаушыларды дайындауы керек.
Мен біздің студенттерден «арт-менеджментке» қалай түстіңдер деп сұрадым. Олар жәй ғана орындаушылық мамандықтарға бал жинаған – скрипкаға, домбыраға, композиторлық факультетке және т.б. Бұдан не шығады? Кәсіпкер шығармашыл адамды жақсы көруі тиіс. Ал бүгінде болашақ арт-менеджерлер емтихандарда алдарын орап кеткен болашақ өнер иелеріне бәсекелестері ретінде қарайды. Болашақтағы ынтымақтастық туралы не айтуға болады?
Және біз қайтадан авторлардың заң туралы білімдеріне ораламыз. Олар өз шығармаларынан ақша тапқылары келеді, бірақ қалай екенін білмейді. Оларды аккордтарды қалай дұрыс алу керектігіне, музыканы немесе басқа өнімді қалай жасау керектігіне үйретті, ал қалай сату керектігіне – оқытқан жоқ және оқытқылары да келмейді.
Олардың өздерінің де ондай ниеттері жоқ. Жақында телеарналардың біріндегі бағдарламада (бағдарлама арт-менеджментке арналған болатын) филология ғылымдарының құрметті докторы кітап нарығының түсіп бара жатқанын және жазушыларды құрметтемейтінін айтып қынжылған еді. Бұл ретте, ол филфакте авторлық құқық негіздерін оқымау керек, оны заң факультетінде оқыту керек деп мәлім етті. Менің сіздерден өтінерім: заң факультетіне келгенде, билік иемденуге, құқыққорғау органдарында жұмыс жасау үшін келеді. Ол жерде ешкім де институтты бітіргеннен кейін әртістермен жұмыс жасауды армандамайды. Адам өз қабілетінің арқасында қалай ақша табу керектігіне үйренуі тиіс.

- Сұхбатыңызға рақмет!


Қатысты сілтемелер

adimage